Türkiye’nin Bilinmezi: Kayıp Bir Filmin İzleğinde Canlandırma Sineması

Özet

Canlandırma sinemasının temelini oluşturan; praksinaskop, zootrope, thaumatrope, lanternmajik gibi aletler, yüzyılın başında sinematografın bulunmasında da önemli bir rol oynamıştır. Yüzyılın başlarında, Stop Motion’ın “Amerikalı babası” olarak atfedilen James Stuart Blacton, Amerika’da Edisson Company’de live action film anlayışını çizgilerle buluşturmaya başlamıştı. Amerika’da kinetograf ve ardından kinematografı bulan Thomas Alva Edison ile Vitagraph stüdyosunda birlikte çalışan Blacton, The Enchanted Drawing (1900) ile başlayıp ve Humorous Phases(1906) ile devam ederek çizgi sanatını beyazperdeye taşıma cesareti göstermiştir. Sonrasında canlandırma sineması, dönemin usta çizerlerinden ve 1914 yılında cel animasyonun patentini alan Earl Hurd ve Winsor Mccay ile yolculuğuna devam etti. Earl Hurd bir köpek ve onun arkadaşının serüvenlerinden oluşan “Bobby Bumps” ile kariyer basamaklarını tırmanırken bir diğer meslektaşı Winsor Mccay ise herkesin aklına kazınan “Gertie The Dinasour” (1914) ve Little Nemo çizgi romanı ile döneme imzasını atmıştır.

Fransa’da ise Lumierre kardeşlerin 1895 yılında sinematografı buluşunun ardından, sinema bütün dünyayı kısa sürede etkisi altına almıştır. 1895 yılının aralık ayında Eden Theatre’da ilk gösterimi izleyen “mutlu azınlık” arasında yer alan sinemanın sihirbazı George Meliese, birçok sinemacıya yeni ufuklar açan ilkler arasında yerini almıştır. Kullandığı film hileleriyle ününü ve tekniğini sınırlar ötesine ulaştırmış, “Aya Yolculuk” (1902), “İmkanız Yolculuk”(1904) gibi filmlerle dünya sinemasında yeni bir anlayış getirmiştir. 1896-1914 tarihleri arasında yaklaşık 531 filme imza atan Melies; korku, gerilim, aventur, bilimkurgu alanında çektiği filmlerde; kaybolan nesneler, sıra dışı olaylar, fantastik yaklaşımları ele alması ile sadece Avrupa’yı değil, Amerika’daki Edison’un sinemasını da oldukça etkilemiştir. Fantastik, aventür ve bilimkurgu alanında çektiği bu filmler, Amerika’da Edison sinemasını etkilerken, İngiltere’de de William Paul bu alanda film çalışmalarını sürdürmekteydi. Fransız sinemacı Emile Cohl’un 1908 yılında gerçekleştirdiği “Fantasmagore” ise dünya canlandırma sineması tarihine “ilk çizgi film” olarak geçmektedir.

Dünya canlandırma sineması tarihine Walt Disney adını altın harfle yazdırırken, Disney Stüdyo’nun piyasaya sürdüğü “Snow White and 7 Dwarfs -1937”, tartışmalı olsa da, ilk uzun metrajlı film olarak literatüre geçmiş bulunmaktadır.

Sinemanın Türkiye’deki serüveni ise; sinematografın keşfinden sonra düzenlenen halka açık gösterimlerle daha geniş insan topluluklarına ulaşmış ve oldukça ilgi ile karşılanmıştı. Ancak öykülü filmlerin çekilme süreci ne yazık ki izleme kadar çabuk gelişip yeşerememiştir. Ülkemizde “Casus ve Bican Efendi Tedbili Havada”[1] adlı öykülü filmlerin çekilip gösterilme süreci 1917’lere değin giderken, canlandırma sineması açısından durum biraz daha geç bir dönemi işaret etmekteydi. Canlandırma sineması alanında film yapılamamış olmasının nedenlerini çeşitli talihsizliklere dayandırmak mümkün, ancak kabul edilenin aksine, Türkiye’de canlandırma sinemasının tarihini biraz daha eskilere, 1900’lü yılların başına dayandırmaya çalışmak, bu makalenin temel amaçlarından birini oluşturmaktadır. Sinema kitaplarından “Hokkabaz Bertrand” olarak bilinen, aslında adının Victor Efendi Bertrand olan ve sarayda ilk film gösterimini yapan bu zat, aynı zamanda “Gölgenin Seyri” ni duvarda gerçekleştiren kişidir. Sinema tarihimizin “kayıp filmi” olan bu İlk Uzun metrajlı ve ilk renkli film “Evvel zaman İçinde” 2014 yılında Burçak Evren ve Müjgan Yıldırım tarafından hazırlanan bir kitapla[2] ortaya çıkarılmıştır. Bu film, Türkiye’deki canlandırma sineması tarihi açısından oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Bu makale kapsamında canlandırma sineması üzerinden “ilk” ler sorgulanırken dünya ve Türkiye üzerinden paralel bir anlatımla süreç değerlendirilmiş aynı zamanda “kayıp filmin”, varlığı tüm belgelerle ortaya koyulmuştur.  Aynı zamanda Türkiye’de canlandırma sinemasının başlangıcına Bertrand ile yeni bir bakış getirilmeye çalışılmıştır.