SARAY’DA İLK GÖSTERİMİ GERÇEKLEŞTİREN, SİNEMA PERDESİNDEKİ GÖLGE İSİM: VICTOR EFFENDİ BERTRAND

Özet

ÖZET Türkiye’de sinema tarihi başlangıç tarihi dahil, tartışmaların yoğun yaşandığı ve sürekli yeni çalışmalar ışığında çıkan belgelerle eksik ya da yanlış bilinenler güncellenmeye devam etmektedir. Yeterince belgenin olmamasından kaynaklanan geçmişe dönük tartışmalar, arşiv ve kaynak çalışmaları ile sinema tarihimiz değişmeye başlıyor. Nurullah Tilgen, Rakım Çalapala, Nijat Özön, Zahir Güvemli ve sonrasında Agah Özgüç, Giovanni Scognamillo gibi sinema tarihçi ve yazarların kaleme alarak oluşturduğu “Türk Sinema Tarihi”, günümüzde Ali Özuyar, Burçak Evren, Yorgo Bozis gibi araştırmacı ve tarihçilerle beraber bazı akademisyenlerin çabalarıyla yeni bir sinema tarihi oluşturulmaya çalışılmaktadır. Zahir Güvemli’nin Sinema Tarihi kitabında “ilk gösterim” için şöyle demektedir: “Türkiye’de projeksiyon makinesiyle ilk gösterim 1896-97 yıllarında ve İstanbul’da Galatasaray dönemecinde bulunan Sponek birahanesinde gösterilmiştir. Eldeki sayılı kaynaklara göre, adı bilinmeyen bir Fransız ressamı, daha önce Saray’da başladığı bu gösterileri halka tekrarlamıştır.” (Güvemli, 1960:231). Güvemli’nin burada kastettiği Fransız ressamı D’Henri tam adıyla Henri Delavallee’dir. Bugün artık 1896 yılındaki Sponeck Birahanesi’nde halka açık gösterimi Sigmund Weinberg değil, Delavalle’nin yaptığı yeni verilerle desteklenerek kabul görmektedir. Güvemli’nin aslında sözünü ettiği kişi, II. Abdülhamit’in kızı Ayşe Osmanoğlu’nun anılarında anlattığı Fransız hokkabaz Betrand’dan başkası değildir: “Bertrand taklit ve hokkabazlık yapar, her sene babamdan izin isteyerek Fransa’ya gider, birtakım yeni şeyler öğrenip gelirdi. Saraya da sinemayı bu getirmiştir.”(Osmanoğlu, 1995:68) Bugüne kadarki sinema kitaplarının tümünde sadece “Hokkabaz Bertrand” olarak tanımlanan kişinin kimliği bu makaleyle netliğe kavuşturulacaktır. Yapılan araştırmaların sonucunda bu kişinin gerçek adının “Victor Bertrand” ya da Victor Effendi Bertrand olduğu belirlenmiş, T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi’nde yapılan çalışmalar sonucunda Bertrand’ın padişahla yazışmaları bulunup tercümesi yapılmıştır. Ayrıca Hollanda’daki Musea Zutphen’da Victor Bertrand’ın yazdığı “Levende schaduwbeelden- Canlı Gölge Görüntüleri” adlı bir kitaba da ulaşılmış bulunmaktadır. Bu makalenin amacı Türk Sinema Tarihi’nde önemli bir yere sahip bu kişinin bilinmezliği irdelenerek açıklığa kavuşturulduğu gibi aynı zamanda padişahla yazışmalarından döneme de ışık tutmaktır. Türk Sinema Tarihi açısından bir ilki ortaya çıkarmak hem bu çalışmanın biricikliğini ortaya koymakta, hem de döneme önemli bir katkı sağlamaktadır.