Osmanlı Türkçesiyle Yazılmış “Tenezzüh” Adlı Hikâyenin Dili

Özet

Ömer Seyfettin’in Sabah gazetesinde 1902’de yayımlanan “Tenezzüh” adlı hikâyesi, yazarın bilinen en erken dönem ürünlerinden biri olup onun edebî serüveninde Osmanlı Türkçesinden sade Türkçeye geçiş çizgisinin başlangıç aşamasını temsil eder. Bu metin, geç Osmanlı dönemi dil atmosferinin karakteristik unsurlarını yoğun biçimde taşır. Arapça ve Farsça kökenli söz varlığının ağırlığı, tamlama ve terkiplere dayalı sentaktik örüntüler, edebî üslubun retorik öğeleri ve yazı-dili ile konuşma-dili arasındaki mesafe. Son dönem Osmanlı Devleti’nde resmî ve kültürel alanlarda hâkim dil olan Osmanlı Türkçesi; Türkçe dil merkezi üzerinde Arapça-Farsça söz varlığı ve gramer kalıplarıyla eklemlenen çok katmanlı bir yazı dilidir. Bu dil, yüksek edebiyatın ve basının normlarını belirlerken, modernleşme süreciyle birlikte sadeleşme ve millî dil arayışlarının tartışma odağına yerleşmiştir.

Geçiş döneminde Osmanlı Türkçesiyle kaleme alınmış “Tenezzüh”ün söz varlığı ve söz dizimi, metindeki Arapça ve Farsça öğelerin dağılımı üzerinden betimlenecek; bu dağılımın üslup ve anlatım işlevleriyle ilişkisi bu eser üzerinden ortaya konacaktır. İnceleme, öncelikle metindeki köken bilgisi sınıflandırmasına dayalı bir leksik envanter çıkaracak; Arapça (ör. tahattur, muâşaka, sekerât), Farsça (ör. pîş-i hayâl, hâl, maşaallâh türü kalıplaşmış ögeler) ve Türkçe unsurları ayırt ederek oranlarını belirleyecektir. Ardından, izafet, tamlama zincirleri, terkipli nitelemeler ve uzun cümle yapılarının hâkimiyeti gibi sentaktik özellikler incelenecek; anlatıdaki zaman akışı, betimleyici pasajların ritmi ve duygulanım (affekt) üretimindeki rolü değerlendirilecektir. Böylece “Tenezzüh”, hem dil tarihinin son evresindeki edebî yazı dili pratiklerini görünür kılan, hem de Ömer Seyfettin’in daha sonraki sadeleşme yönelimlerini anlamlandırmaya yarayan bir ara örnek olarak konumlandırılacaktır. Bulgular, geç Osmanlı yazı dilinin karma-bileşik doğasını ve modern Türkçeye geçişteki dilsel süreklilik-kopuş eksenlerini Tenezzüh” adlı hikâye üzerinden tartışmayı hedeflemektedir.