ZEMAHŞERÎ’NİN el-KEŞŞÂF ADLI ESERİNDE SÜNNÎLERE YÖNELİK ELEŞTİRİLERİ

Özet

Zemahşerî, Mu‘tezilî kelâm ekolünün son temsilcilerinden birisidir. Başta tefsiri olmak üzere yazdığı diğer eserleri, müellifin mezhebî aidiyetine/taassubuna rağmen hemen her fırka tarafından hüsn-i kabul görmüştür. Zira Zemahşerî’nin itikatta Mu‘tezilî olması, eserlerine belirgin bir şekilde yansımıştır. Başta Keşşaf olmak üzere düşünce ağırlıklı eserlerine bakıldığında müellifin sergilediği propagandist ruh halinin ve ideolojik yaklaşımın izleri açıkça görülür. Bu itibarla Zemahşerî’nin ait olduğu mezhebi savunma refleksiyle -özellikle belli hususlarda- eleştiri oklarını muhaliflerinin üzerine yönelttiği zâhirdir. Muhalif gruplar denilince de fırkalar açısında Şiîleri ve Sünnîleri; dinin algılama biçiminin eleştirisi açısından da tasavvuf ehlini ve bâtınileri saymak mümkündür. Bu çalışmamızda Zemahşerî’nin özellikle “mücbire”, “kaderiyye,” “haşeviyye,” “nevâbitler,” “kendilerinin sünnet ehli olduğunu iddia ederek kendi hevalarını sünnet olarak adlandıran güruh,” “sözde hak üzere olduklarını iddia edenler” gibi kavram ve ithamlarla andığı sünnîlere yönelik tenkitleri konu edilecektir. Zemahşerî’nin eserlerinde İmam Mâtüridî’den ve Mâtüridîlikten hiç söz etmemesi câlib-i dikkattir. Yalnız Mu‘tezilî terminolojide “Eş‘arîler” nitelendirmesinin Mâtüridîlere ve Eş‘arîlere tekabül ettiği bilinmektedir.